Ülkemizde en büyük izleyici kitlesine sahip olan ve ekonomik açıdan en büyük etki alanına sahip olan spor dalı futboldur. Futbolun kitleleri peşinden sürükleyici etkisi ve toplumumuzun taraftarı oldukları kulüplere bağlılığı, rekabet duygusunu ve kazanma hırsını tetiklemektedir. Bir futbol kulübünün müsabaka ve turnuvalarda başarılı olabilmesi, doğrudan ve dolaylı olarak birçok faktöre bağlıdır. Müsabaka hakemleri, bir futbol kulübünün kaderini etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Türk futbol hakemlerinin yetenekleri, fiziksel yeterlilikleri ve karar alma tercihleri; öteden beri spor kamuoyunda tartışma konusu olmuştur. Bu yazıda Türk futbolunda müsabaka hakemlerinin statülerini, hak ve sorumluluklarını, görevlendirilme usullerini ve bunların neticelerini değerlendirerek Avrupa’nın önde gelen futbol liglerinde hakem yapılanmalarını kıyas yoluyla inceleyeceğiz.
TFF Statü ve Talimatları Uyarınca Müsabaka Hakemleri
TFF Statüsü, Türkiye Futbol Federasyonu’nun temel hukuk metnidir.[1] Statü md. 2 uyarınca TFF, hakemlerin diğer tüm ilgililerin FIFA, UEFA ve TFF’nin statü, talimat ve kararlarına uymalarını sağlamak; Uluslararası Futbol Birliği Kurulu (IFAB) tarafından hazırlanan Futbol Oyun kurallarına ve FIFA ve UEFA tarafından hazırlanan diğer oyun kurallarına uymak; Müsabaka ve organizasyonların bütünlüğünü tehlikeye düşürebilecek veya futbolun istismarına yol açabilecek hukuka aykırı tüm yöntem veya uygulamaların önlenmesini sağlamak amaçlarını taşımaktadır.
Statü md. 35 uyarınca TFF Yönetim Kurulu, hakemleri eğitmek ve hakemlerin gelişmesi için her türlü tedbiri almak, sosyal güvenlik haklarını sağlamak, çalışmaları ile ilgili usul ve esasları tespit etmek ve Merkez Hakem Kurulu kararlarından, hukuki sonuçlar doğurabilecek ve Tahkim Kuruluna intikal ettirilebilecek olanları onaylamak görevlerini haizdir.
TFF’nin yan kurullarından olan Merkez Hakem Kurulu, Statü md. 43 uyarınca bir başkan ile sekiz üyeden oluşur. Kurulun başkan da dahil olmak üzere en fazla üç üyesi spor alanında deneyimi olan ve hakemlik yapmamış kişiler arasından atanabilir. Kurul görevinde bağımsızdır. Üyeler istifa etmedikçe veya çekilmiş sayılmadıkça yerlerine yenisi atanmaz. Merkez Hakem Kurulu, TFF yetkisi dâhilinde üye kulüpler arasında oynanacak her türlü resmi veya özel müsabakaya hakem ve gözlemci atamak, IFAB tarafından belirlenen oyun kurallarına ilişkin uyuşmazlıkları karara bağlamak, il ve ilçelerde yerel hakem kurulları kurmak, hakemlere ve gözlemcilere Futbol Geliştirme Merkezi ile işbirliği içinde eğitim vermek, klasmanlara ayırmakla yükümlüdür. Merkez Hakem Kurulu atamaları, TFF Yönetim Kurulu tarafından yapılmaktadır.
Merkez Hakem Kurulu Talimatının 5. maddesinde de Merkez Hakem Kurulunun Görev ve Yetkileri geniş bir şekilde anlatılmıştır.[2] Buna göre Merkez Hakem Kurulu; Tüm FIFA Hakem adaylarını belirleyerek Yönetim Kurulunun onayına sunmak, Profesyonel hakem kadrosuna alınacak veya kadrodan çıkartılacak hakemleri belirleyerek Yönetim Kurulunun onayına sunmak, Profesyonel Eğitimcileri belirleyerek Yönetim Kurulu onayına sunmak ve Hakem ve gözlemci kadrolarını belirleyerek Yönetim Kurulunun onayına sunmak gibi görevleri üstlenmiştir.
Merkez Hakem Kurulu Talimatının 34. maddesi uyarınca Hakem, gözlemci, mentör ve hakem izleme görevlilerinin görevleri nedeniyle alacakları tazminat, harcırah ve ulaşım ücretleri Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Talimatın 36. maddesi uyarınca Hakem, gözlemci, mentör ve hakem izleme görevlisi atamalara ilişkin kararları sorgulayamazlar. Belirli bir kadroda bulunmak, bir müsabakaya veya hakeme atanma hakkını beraberinde getirmez. Tüm hakem ve gözlemciler, her kategorideki müsabakalara atanabilirler.
Hakemlere Karşı Yapılan İhlallere Uygulanan Yaptırımlar
Futbol Disiplin Talimatında yer alan çok sayıda düzenlemede, Müsabaka Hakemlerine karşı işlenen kural dışı eylemlerin hangi yaptırım ile sonuçlandırılacağı belirtilmektedir.[3] Talimatın Sportmenliğe Aykırı Hareket başlıklı 36. maddesi uyarınca “Sportmenliğe veya spor ahlakına aykırı hareket eden, tutum ve davranışlarıyla TFF’nin saygınlığını zedeleyen ya da futbolun değerini düşüren eylemlerde bulunan veya basın ve yayın organları ya da sosyal medya aracılığıyla sporda şiddet veya düzensizliği teşvik eden veya taraftar eylemlerine sebebiyet verebilecek mahiyette sportmenliğe, spor ahlakına veya fair-play anlayışına aykırı açıklama ya da beyanlarda bulunan; Futbolculara müsabakadan men cezası, Yöneticilere de hak mahrumiyeti ve para cezaları verilebilecektir.”
Futbol Disiplin Talimatının 38. maddesi uyarınca “Bu talimat kapsamındaki kişilerin basın ve yayın organları veya sosyal medya aracılığıyla hakemlerin ve diğer müsabaka görevlilerinin tarafsızlığını şüpheye düşürecek şekilde açıklama veya davranışlarda bulunmaları, yine hakemler ve diğer müsabaka görevlileri hakkında eleştiri sınırlarını aşan, tehditkar, aşağılayıcı, saldırgan, ayrımcılık veya kötü söz içeren ifadelerde bulunmaları halinde, hakemlerin ve diğer müsabaka görevlilerinin itibarlarını ve bağımsızlıklarını korumak amacıyla, bu kişiler hakkında disiplin soruşturması başlatılabilir.” Bu ihlali gerçekleştiren kişilere para cezası verilebilecektir.
Futbol Disiplin Talimatının 39. maddesi uyarınca “Akredite olmayan kulüp yöneticileri hakem soyunma odası koridorlarına girmeleri halinde 30 günden az ve 60 günden çok olmamak üzere hak mahrumiyeti cezası ile cezalandırılır. Futbolcu ve Teknik Adamlar hariç olmak üzere bu talimatta belirtilen kişilerin; hakem soyunma odası veya koridorlarında sportmenliğe aykırı harekette, saldırıda, hakarette ve tehditte bulunmaları ile tükürmeleri halinde en az 3 ay hak mahrumiyeti cezası ile cezalandırılır. Eylemlerin aynı zamanda akreditasyon talimatına aykırılık teşkil etmesi halinde bu nedenle de ceza verilir.”
Futbol Disiplin Talimatının 40/A. maddesi uyarınca “Müsabaka öncesinde, sırasında veya sonrasında, aynı takımdan 3’ten fazla futbolcunun, görevlinin veya yöneticinin birlikte hareket ederek protesto amaçlı ve müsabakanın gereği gibi devamına mani olacak şekilde hakemin veya diğer müsabaka görevlilerinin etrafını sarmaları ve hakemin ve diğer müsabaka görevlisinin uyarısına rağmen eylemlerini devam ettirmeleri halinde, ihlale neden olan kişilerin kulüpleri hakkında disiplin soruşturması başlatılabilir. İşbu maddede yer alan hükmü ihlal eden Süper Lig kulüplerine 75.000 TL, TFF 1. Lig kulüplerine 37.500 TL, TFF 2. Lig kulüplerine 22.500 TL, TFF 3. Lig kulüplerine 11.250 TL para cezası verilir. Yukarıda yer alan cezalar eylemin ağırlığına göre yarı oranına kadar artırılabilir.”
Futbol Disiplin Talimatının “Saldırı” başlıklı 44. maddesi uyarınca “Saldırının TFF mensuplarına veya müsabaka görevlilerine yönelik olması halinde; Futbolculara 10 ila 15 müsabakadan men cezası, kulüp yöneticileri ve diğer kişilere de hak mahrumiyeti ve para cezaları verilebilecektir.”
Hakemlerin Kural Dışı Eylemlerinden Doğan Sorumlulukları
6222 s. Sporda Şiddet ve Düzensizliğin Önlenmesine Dair Kanunun amacı, müsabaka öncesinde, esnasında veya sonrasında spor alanları ile bunların çevresinde, taraftarların sürekli veya geçici olarak gruplar halinde bulundukları yerlerde veya müsabakanın yapılacağı yere gidiş ve geliş güzergâhlarında şiddet ve düzensizliğin önlenmesidir.[4] 6222 s. Kanun, güvenlik önlemlerini, şike, teşvik primi ve diğer yasak fiil ve davranışları, bunlara uygulanacak yaptırımları, spor kulüplerinin, spor kulübü yöneticilerinin, sporcularının, HAKEMLERİN, taraftarların ve taraftar derneklerinin yazılı veya görsel ya da işitsel kitle iletişim kuruluşları ile mensuplarının ve diğer ilgili kişi ve kurumların spor müsabakalarında şiddet ve düzensizliğin önlenmesine ilişkin hususlardaki görev ve sorumluluklarını kapsar.
6222 s. Kanun md. 11/1 uyarınca “Belirli bir spor müsabakasının sonucunu etkilemek amacıyla bir başkasına kazanç veya sair menfaat temin eden kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis ve yirmibin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır. Kendisine menfaat temin edilen kişi de bu suçtan dolayı müşterek fail olarak cezalandırılır. Kazanç veya sair menfaat temini hususunda anlaşmaya varılmış olması halinde dahi, suç tamamlanmış gibi cezaya hükmolunur.” Maddenin 2. fıkrasında yer alan düzenleme uyarınca “Şike anlaşmasının varlığını bilerek spor müsabakasının anlaşma doğrultusunda sonuçlanmasına katkıda bulunan kişiler de birinci fıkra hükmüne göre cezalandırılır.”
Kanunda yer alan “Şike ve teşvik primi” suçunun faili, bir futbol hakemi olabilir. Futbol hakeminin saha içindeki görevi ve konumu göz önünde bulundurulduğunda, bu suçun işlenmesinde bir hakemin etkin rol oynayabileceği ya da Türk Ceza Kanunu md. 37 uyarınca suça iştirak edebileceği izahtan varestedir.[5] Maddenin 3. fıkrasında yer alan “Kazanç veya sair menfaat vaat veya teklifinde bulunulması halinde, anlaşmaya varılamadığı takdirde, suçun teşebbüs aşamasında kalmış olması dolayısıyla cezaya hükmolunur.” düzenlemesi de dikkate alınmalıdır.
Dolayısıyla “Şike ve teşvik primi” suçunu işleyen bir futbol hakemi, suç teşebbüs aşamasında kalmış olsa dahi yargılanıp ceza alabilecektir. Bu ceza, maddenin ilk fıkrasında bir yıldan üç yıla kadar hapis ve yirmibin güne kadar adli para cezası olarak belirlenmiştir.
Maddenin 4. fıkrasında ise “Suçun; a) Kamu görevinin sağladığı güven veya nüfuzun kötüye kullanılması suretiyle, c) Suç işlemek amacıyla kurulmuş bir örgütün faaliyeti çerçevesinde, ç) Bahis oyunlarının sonuçlarını etkilemek amacıyla, işlenmesi halinde verilecek ceza yarı oranında artırılır.” 4. fıkrada suçun nitelikli halleri düzenlenmiştir. Buna göre suçun kamu görevinin sağladığı güven veya nüfuzun kötüye kullanılması suretiyle işlenmesi halinde verilecek ceza yarı oranında artırılacaktır. Bu noktada Türk futbol hakemlerinin kamu görevlisi kabul edilip edilmediği hususu değerlendirilmelidir.
Kanunun 20. maddesinde bu husus açıkça belirtilmiştir: “Spor müsabakalarında görev yapan hakem, gözlemci , saha komiseri ve temsilciler bu görevleriyle bağlantılı olarak kendilerine karşı işlenen suçlar bakımından kamu görevlisi sayılır.” Anılan Kanun maddesi uyarınca “Şike ve teşvik primi” suçunu işleyen hakemin kamu görevlisi gibi yargılanacağı ve daha fazla ceza alacağı görülmektedir. Ayrıca suçun bir örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenmesi halinde de bu eyleme verilecek ceza yarı oranında artırılacaktır.
Bu noktada açıkça söylenebilecektir ki, bir hakemin “Şike ve teşvik primi” suçunu işlemek amacını taşıyan bir örgüt ile birlikte hareket ediyor olması halinde söz konusu hakem, Türk Ceza Kanununun “Suç işlemek amacıyla örgüt kurma” başlıklı 220. maddesi uyarınca ayrıca yargılanabilecektir.
Kanunun 18. maddesi uyarınca “Kişinin, bu Kanunda tanımlanan veya yollamada bulunulan ilgili kanunlardaki suçlardan dolayı mahkemece kurulan hükümde, hakkında güvenlik tedbiri olarak spor müsabakalarını seyirden yasaklanmasına karar verilir.” Maddenin 3. fıkrası uyarınca “Bu madde kapsamına giren suçlardan dolayı soruşturma başlatılması halinde şüpheli hakkında spor müsabakalarını seyirden yasaklama tedbiri derhal uygulamaya konulur.” Maddenin 10. fıkrası uyarınca “Bu Kanun hükümlerine göre hakkında güvenlik tedbiri olarak spor müsabakalarını seyirden yasaklanma kararı verilen kişi, yasak süresince spor kulüplerinde ve federasyonlarda ve taraftar derneklerinde yönetici olamaz; spor müsabakalarında hakem, temsilci veya gözlemci olarak görev yapamaz.”
Bu nedenle 6222 s. Kanun uyarınca bir futbol hakemi hakkında soruşturma başlatılması halinde hakem hakkında güvenlik tedbiri uygulanabilecek ve hakem her türlü müsabakadan men edilebilecektir.
Avrupa’dan Örnekler ve Türk Futbolundaki Sistem Üzerine Eleştiriler
İngiltere’de futbol hakemliği mesleğinin 2001 yılında tamamen profesyonel hale gelmesinin ardından Profesyonel Müsabaka Hakemleri Kurulu oluşturulmuştur.[6] Başkanlığını Howard Webb’in yaptığı Kurul; İngiltere Futbol Federasyonu, Premier Lig ve diğer Lig yönetimlerinden tamamen bağımsız bir şekilde hareket etmekte ve hakem atamalarını serbest bir şekilde gerçekleştirmektedir. Şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkesi ile hareket eden Kurul, her müsabaka sonrasında hakem performansını değerlendirmekte ve maç sonucunu etkileyen bariz bir hata olması durumunda bu hatayı kamuoyu ile paylaşmaktadır. Kurul bünyesinde çalışan spor bilimciler, spor psikologları, fizyoterapistler ve antrenörler hakemlerin fiziksel ve zihinsel gelişimi ile yeterliliklerini sağlamayı amaçlamaktadır. Profesyonel Müsabaka Hakemleri Kurulu, hiçbir kurum ve kuruluştan emir ve talimat almadan faaliyetini yürütmektedir. Kurulun finansmanı, sponsorluklarla sürdürülmektedir.
Almanya’da futbol hakemleri, Almanya Futbol Federasyonu’na bağlı bir şekilde hareket etmektedir.[7] Futbol Liglerinde hakem atamaları Federasyon tarafından yapılmaktadır. Hakemler Federasyonun tam zamanlı çalışanları değildir ancak garanti ve maç başı olmak üzere ücret almaktadırlar. Almanya Futbol Federasyonuna bağlı Hakemler Kurulunun hakem atamalarında 50’nin üzerinde kriterin dikkate aldığı, hakemlerin sürekli olarak eğitim ve denetim sürecinden geçtiği belirtilmektedir. İtalya[8] ve İspanya’da[9] da benzer bir sistem kullanılmaktadır. Futbol Federasyonu’na bağlı Hakemler Birliği, hakem atamalarını, eğitim ve denetimlerini gerçekleştirmektedir.
Ülkemizde mevcut sistemde Merkez Hakem Kurulu’nun Türkiye Futbol Federasyonu ile organik bağlarını koparmanın ve Kurulun tamamen bağımsız bir hale getirilmesinin mümkün olmadığı ve faydalı olmayacağı kanaatindeyim. İngiltere’de mevcut sistemde Premier Lig’in Futbol Federasyonu (FA) ile ilişkisi, diğer birçok örnekten farklıdır. Premier Lig’in özellikle yayın gelirleri bakımından diğer liglerden farklı bir yerde konumlanması, fiili durumu kaçınılmaz kılmıştır. Bu nedenle hakem atamalarında İngiliz modelinin ülkemizde uygulanması olanağının bulunmadığı kanaatindeyim.
Almanya, İtalya ve İspanya gibi Avrupa’nın önde gelen futbol ülkelerinde uygulanan sistemin bir benzerinin de ülkemizde yerleşmiş bulunduğunu söylemek mümkündür. Hakem atamalarını gerçekleştiren Kurulun Federasyona bağlı bir şekilde hareket etmesi, müsabakaların sağlıklı bir şekilde organize edilebilmesi için büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle ülkemizde Merkez Hakem Kurulu’nu Türkiye Futbol Federasyonu’ndan idari açıdan ayrı bir şekilde ele almak mümkün değildir.
Ancak uzun yıllardır süregelen tüm tartışmalar göz önünde bulundurulduğunda, Türk futbolunda hakemlik müessesesinin düzgün işlemediği gerçeğini göz ardı etmek mümkün değildir. Sistemin daha doğru işlemesi ve ülke futbolunda uzun yıllardır süregelen hakem tartışmalarının azalarak bitmesi, bu sayede “futbolun konuşulması” adına önerilerimi aşağıda sunuyorum. Bu önerilerin temelinde “şeffaflık” ilkesinin yer aldığını bir kez daha vurgulamak isterim.
- Hakem atamalarında hangi kriterlerin esas alındığı, kamuoyu ile şeffaf bir şekilde paylaşılmalıdır.
- Müsabakalarda gerçekleştirilen hakem hataları, Federasyon ya da ilgili Kurul tarafından kamuoyu ile şeffaf bir şekilde paylaşılmalıdır.
- Bir müsabakada görevlendirilen hakemin belirli bir süre dinlendirilmesinin gerekçeleri, kamuoyu ile şeffaf bir şekilde paylaşılmalıdır.
- Sürekli olarak bir takımın müsabakasında ya da derbi olarak adlandırılan müsabakalarda görevlendirilen hakemlerin görevlendirilme gerekçeleri, kamuoyu ile şeffaf bir şekilde paylaşılmalıdır.
- Merkez Hakem Kurulu’nda görev alacak kişilerin seçilmesinde kriterler iyileştirilmelidir. Örneğin UEFA veya Süper Lig müsabakalarında belirli bir sayıda maçta görev almış olmak.
- Merkez Hakem Kurulu’nda görev alacak kişilerden, geçmişte faal hakemlik yapmış kişilerin sayısı artırılmalıdır.
- Hakemlerin aldığı kararlarda bağımsız olabilmesi sağlanmalıdır. Bu doğrultuda hakemlere bazı teminatlar tanınmalıdır.
- Hakemlerin fiziksel ve mental yeterliliklerinin sağlanması adına farklı modeller üzerinde çalışılmalıdır.
Yukarıda yer verdiğim açıklamalar doğrultusunda; Türk futbolunda hakem tartışmalarının azalmasını ve yerini sportif tartışmalara bırakmasını temenni ediyorum. Türkiye Futbol Federasyonu Yönetim Kurulu’nun bu doğrultuda etkili çalışmalar yapacağına ve bu problemleri çözmeye çalışacağına inanıyorum.
[1] https://www.tff.org/Resources/TFF/Documents/TFF-KANUN-STATU/TFF-Statusu.pdf
[2] https://www.tff.org/Resources/TFF/Documents/TALIMATLAR/MHK-Talimati.pdf
[3] https://www.tff.org/Resources/TFF/Documents/TALIMATLAR/Futbol-Disiplin-Talimati.pdf
[4] https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=6222&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
[5] https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5237&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Professional_Game_Match_Officials_Limited
[7] https://www.bundesliga.com/en/faq/10-things-on-the-bundesliga/who-are-the-referees-in-the-bundesliga-what-do-they-do-and-how-are-they-appointed-10561
[8] https://www.figc.it/en/figc/mission-and-governance/functions/
[9] https://rfef.es/en/federation/referees/referees-technical-committee
